وقتی با تلفن همراه مان بی زمان و بی مکان شدیم!

  فردین علیخواه
جامعه شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه

💠 وقتی تاریخ اجتماعی هر یک از وسایل ارتباط جمعی نظیر رادیو، تلویزیون و رایانه را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که هر کدام از آنها در ارتباط با تقویت روابط اجتماعی، قصه خاص خودشان را داشته اند.
مثلا با محور قرار دادن کانون خانواده، وقتی رادیو آمد خانواده¬ها ابتدا دور هم جمع شدند تا « با هم» به صدایی که از آن بیرون می آمد گوش کنند.
وقتی تلویزیون آمد آن جمع قبلی اینبار دور این « جعبه جادو» جمع شد تا « با هم » تصویر و صدایی را که از آن بیرون می آمد ببینند و بشنوند. بر خلاف دو رسانه قبلی، وقتی رایانه آمد خانواده ها دور هم جمع نشدند.
سازنده رایانه از ابتدا هم اصطلاح رایانه شخصی(PC) را بر آن نهاد. ولی به تدریج مردم دور هم جمع شدند. یعنی امکانی به نام اینترنت و بعدها شبکه های اجتماعی مجازی آمدند که مردم را دور هم جمع می کرد.
 ولی این "دور هم بودن" با "آن دور هم بودن" تفاوت داشت. بر خلاف قبلی ها، در اینجا ارتباط فاقد مجاورت فیزیکی بود. فرد با اعضای خانواده اش مجاورت فیزیکی دارد، در کنار آنهاست ولی با فرد دیگری در ارتباط و تعامل است؛ با فردی که از نظر جغرافیایی از او فاصله دارد.
ساده تر بگویم. از کسانی که با آنها مجاورت فیزیکی دارد « دور است» و به کسانی که از نظر جغرافیایی از آنها دور است « نزدیک است»!
حدود 20 سال پیش در پژوهشی در یکی از کشورهای اروپایی، از مردم سوال شد که با آمدن تکنولوژی‌های ارتباطی جدید همچون رایانه و اینترنت(در آن زمان هنوز تا به این حد گسترش نیافته بودند) فکر می کنید در آینده؛ خانه چگونه جایی خواهد بود؟
همة پاسخگویان این تحقیق معتقد بودند که خانه جای عملکردهای متنوعی خواهد شد.
ولی دو عملکرد برجسته خواهد بود: خانه به عنوان فروشگاهی مجازی، و خانه به عنوان مرکز اجتماع مجازی. عملکرد نخست به خرید از خانه از طریق اینترنت اشاره دارد. ولی به نظر می رسد که پیش‌بینی عملکرد دوم یعنی "دورهمنشینی مجازی" در کشور ما به خوبی در حال تحقق است.
معمولا در آسیب¬شناسی اجتماعی گفته می شود که فرد معتاد تا پنج سال نخست مصرف مواد، به هیچ وجه خود را معتاد قلمداد نمی کند.
او دچار اعتیاد است ولی نمی خواهد چنین واقعیتی را بپذیرد. ولی وقتی به تدریج آثار اعتیاد در زندگی روزمره او اختلال ایجاد کرد خود را معتاد می داند.
هر کدام از ما با نگاه مختصری به اطرافمان، افرادی را می بینیم که به شبکه های اجتماعی موبایلی دچار اعتیاد حاد شده اند ولی نمی پذیرند!
به راستی چه تعداد از ما با نظاره صفحه گوشی تلفن همراه¬مان سر بر بالش می گذاریم ؟ و اولین چیزی که بعد از بیدار شدن می¬بینیم همان صفحه نمایش تلفن همراه است؟ قبلا زمانی که گوشی تلفن ثابت خانه، بدون وقفه زنگ می زد معمولا اعضای خانواده دچار سردرد شده و در مواردی سیم تلفن را از برق می کشیدند.
در خانه های امروزی ما، هر چند ثانیه صدای دریافت پیام های مختلف شنیده می شود؟ حتی بسیاری از کاربران خود را در موقیت چند وظیفه ای(multitasking) قرار می دهند. یعنی کار با چند رسانه به طور همزمان(تماشای تلویزیون، تلفن همراه در دست، لب تاپ روی میز ناهار خوری!) و تعامل در چند شبکه اجتماعی به طور همزمان(گفتگوی همزمان با افراد مختلف در وایبر و تلگرام)! زیگموند باومن نظریه پرداز اجتماعی معاصر با تأمل درباره چنین وضعیتی، سوال می کند که " مرز خانه من کجاست؟ ".
 ما همچون کوه یخ سیّاری هستیم که برایمان فرقی نمی کند کجا باشیم. خانه، پارک، محل کار، خیابان. فقط گوشی مان را می خواهیم. کاملا بی‌زمان و بی‌مکان شده ایم. به جز آدم هایی که در گوشی مان هستند هیچکس دیگری را نمی بینیم.
اساسا واقعیت از طریق گوشی به چشمانمان تابیده می شود! خانه ی مجازی بسیاری از ما در داخل گوشی هایمان است. ما مالِ گوشی مان شده ایم و نه گوشی مالِ ما! از خواب که بیدار می شویم فراموش می کنیم که به اعضای خانواده¬مان سلام کنیم ولی در همان رختخواب جمله "صبح همه عزیزان به خیر" را با تصویر دسته گل زیبایی برای اعضای گروه مجازی مان ارسال می کنیم.
با اعضای خانواده واقعی مان جز از کم و زیاد کردن درجه کولر نمی گوییم ولی با اعضای گروه مجازی مان از جمله های حکیمانه گاندی، تا تنهایی انسان معاصر ، تا بیست راه رسیدن به آرامش تا تفاوت ژانرهای مختلف هنری تا ریشه ضرب المثل های فارسی می گوییم.
به راستی مرز خانه ما کجاست؟ از کجا به بعد احساس می کنیم که وارد خانه مان شده ایم؟ آیا دیگر اساسا خانه برایمان معنی دارد؟ ما که چیزی جز تلفن همراهمان را نمی بینیم و نمی¬خواهیم. ما که بی مکان شده ایم.
با این روند، اگر امروز آن تحقیق 20 سال پیش مجددا انجام شود ما در پاسخ به سوال " در آینده خانه چگونه جایی خواهد بود" چه خواهیم گفت؟

♦️ منبع: روزنامه ایران. یکشنبه 11 مرداد 94. صفحه 9
  http://iran-newspaper.com/?nid=5991&pid=9&type=0